Trial by Media: Wanneer publieke verontwaardiging het strafproces binnendringt - de Borsato-zaak.

Je hebt het vast al zien langskomen: misschien wel Nederlands’ bekendste zanger verschijnt voor de rechter, omdat hij wordt verdacht van ontucht met een minderjarig meisje. Radiozenders spelen zijn muziek niet meer, hij wordt in geen enkele Nederlandse talkshow meer uitgenodigd en hij kan zich nauwelijks vertonen in het openbaar, of er wordt over geschreven.   

Borsato als slachtoffer

In 2022 wordt door Tim Hofman in zijn programma BOOS de verdenking uit de doeken gedaan. Borsato en zijn familie besluiten niet in de media te reageren, omdat de geruchten maar blijven oplopen. Borsato zelf zegt, in de weinige publieke momenten dat we hem te zien krijgen, dat zijn mediastilte tegen hem wordt gebruikt. Hij uit zijn bezorgdheid over een Trial by Media; een proces dat door de media is afgedaan.

Het openbaar gemaakte verhaal heeft alle bovenstaande consequenties gehad zonder dat er een uitspraak van een rechter aan te pas is gekomen. Een belangrijk beginsel in ons strafproces is de onschuldpresumptie van de verdachte: iedere verdachte is onschuldig totdat een rechter bewezen heeft verklaard dat hij schuldig is’. Maar het is duidelijk dat de media een stuk minder geven om de uitspraak ‘Innocent until proven guilty’. De media en publieke opinie spelen een belangrijke rol in het spanningsveld tussen strafrecht en reputatieschade. De rechter heeft Borsato nog niet veroordeeld, het lijkt erop dat de media dat wel heeft gedaan. Dit wordt ook wel ‘Trial by Media’ genoemd. 

De media en ons strafproces

De openbaarheid van de procedure is van cruciaal belang in het Nederlandse strafproces. Het is essentieel voor de transparantie, de democratische controle en fundamenteel in het licht van het recht op een eerlijk proces. De invloed van de media op strafzaken kan voor veel spanning tussen de verschillende belangen zorgen. Openbaarheid van procedures zorgt voor transparantie en democratische controle, maar kan, onder invloed van publieke opinie en sensationele berichtgeving, leiden tot grote reputatieschade. Hierdoor kan het ook schadelijke gevolgen hebben voor de onschuldpresumptie van een verdachte. De media is namelijk niet altijd puur informatief.  Er kan sprake zijn van onjuiste of suggestieve informatie en dat kan negatieve invloed hebben op de publieke opinie over een zaak. Het rechtsstelsel kan mechanismen ontwikkelen die evenwicht tussen de belangen bieden. 

Intensieve media-aandacht kan grote impact hebben op zowel de verdachte als  slachtoffer in een strafzaak. In de Borsato zaak heeft de zanger zelf ervoor gekozen om zich helemaal niet te uiten in de media, alleen in de rechtszaak. Het vermeende slachtoffer is helemaal niet verschenen in de rechtbank. De reden hiervoor is juist de media-aandacht. In talkshows en in de media zijn de beschuldigingen en verdenkingen al uitgebreid besproken, nog voor enig oordeel van de rechter. Dit kan grote gevolgen hebben voor de rust en de kritiek op beide partijen. Zo’n publieke situatie roept ook de vraag op: kan er al een publieke veroordeling plaatsvinden, los van de uitkomst van de juridische uitspraak? En wat betekent dat voor de onschuldpresumptie en het recht op een eerlijk proces? De angst bestaat dat een dergelijke publieke veroordeling en de druk van de media kan doorwerken in het vonnis van de rechter. 

De media en de rechtspraak, een ongemakkelijk huwelijk

De rechtspraak en de media hebben sinds jaar en dag een schurende relatie. Rechters, als publieke organen, benoemd en gefinancierd uit de publieke portefeuille, spreken natuurlijk recht ten behoeve van de samenleving. Publiceren over een zaak is daarom juist een belangrijke functie van de media in een democratische samenleving. Aan de andere kant bestaat het risico dat er in de publieke opinie, in talkshows, radio en columns al een (niet-juridisch) oordeel wordt geveld. Dit fenomeen speelt mede door de opkomst van de immer verbonden en online samenleving steeds meer een rol. In plaats van te vertrouwen op het democratisch ingerichte proces, vinden burgers in steeds grotere mate dat ze zelf wel kunnen beoordelen of iemand schuldig is aan een delict. 

Deze maatschappelijke verontwaardiging komt als het ware bovenop het juridisch oordeel. Een verdachte wordt op deze manier dubbel gestraft. 

Dubbele bestraffing in Europees perspectief

Het EHRM heeft zich regelmatig uitgesproken over de veranderende rol van de media in de Europese rechtsstaten. Het Hof beschermt de vrijheid van meningsuiting, en in het bijzonder deze vrijheid van journalisten. De meest vergaande bescherming biedt het EVRM daar waar het gaat om een public interest debate; daar houdt het hof zelfs de mogelijkheid open dat een journalist gebruikmaakt van illegaal verkregen bronnen. Dit mag echter niet zomaar. In zekere zin werkt de onschuldpresumptie uit artikel 6 EVRM ook door (indirect) voor journalisten: het artikel moet wel daadwerkelijk bijdragen aan dit public interest debate, aldus het Hof; 

“He confined himself to sensationalism, his modus operandi being exclusively geared to satisfying the relatively unhealthy curiosity which anyone is liable to feel about this type of case. Readers of this highly biased publication would have formed an opinion and subjectively prejudged the future action to be taken by the courts regarding this case, without the least respect for the principle of presumption of innocence.”

Op een journalist rust dus de plicht om zich bij publicatie van een stuk af te vragen of het de ‘ongezonde nieuwsgierigheid’ voedt, of dat het daadwerkelijk bijdraagt aan het maatschappelijke debat over de zaak in kwestie. Als de journalist zich daar niet aan houdt, levert dat potentieel een schending op van artikel 6 EVRM én artikel 8; het recht op de persoonlijke levenssfeer van de verdachte. Het EHRM vindt duidelijk dat een beetje journalist zich aan de eigen ethische codes en gedragsnormen moet houden, om bescherming te krijgen van hun vrijheid van meningsuiting: 

“...Indeed, the protection afforded by Article 10 of the Convention to journalists is subject to the provision that they act in good faith in order to provide accurate and reliable information in accordance with the tenets of responsible journalism…”

Dat het EHRM zo streng is voor journalisten, is begrijpelijk in het licht van de invloed die de publicatie van een artikel kan hebben op het verloop van een zaak. Waar - overal ter wereld - rechters eerder een onzichtbare positie innamen in de samenleving, de media schuwen en andersom, staat de rechterlijke macht steeds meer in de samenleving: via persrechters, (online) publicatie van zaken en reportages in de media. Ook rechters zijn ‘gewone’ mensen; uit verschillende studies is bekend dat zelfs deze groep hoogopgeleide experts niet immuun zijn voor de publieke opinie en de media. Er bestaat simpelweg het risico dat een vernietigend artikel op een bepaalde wijze de procedure beïnvloed; een officier van justitie die een hogere straf eist, een rechter die harder straft, of een advocaat die zich (wellicht onbewust) bezwaard voelt om zijn werk te doen. Vanuit deze gedachtegang is het dan ook niet vreemd dat het EHRM een inhoudelijke schifting van journalistiek maakt, al voelt dat snel wrang: waarom zou het hof beter weten wat journalistiek is, dan journalisten zelf? 

Bij de zaak Borsato zijn vanuit deze benadering een aantal zaken aan te merken. Zo geeft hij zelf aan dat hij het gevoel heeft dat hij wordt benadeeld vanwege zijn keuze om niet met de pers te spreken; dat hij harder wordt aangepakt, omdat hij niet eerder zich uitsprak tegen een journalist, en dat hij, door zich niet ‘via de media’ te verdedigen, eigenlijk al is veroordeelt (via een trial by media). Interessant is ook dat Borsato niet de enige is die dit zegt: zelfs de officier van justitie zegt rekening te houden met de grote media-aandacht en de publieke opinie over Borsato. Maar, zo zegt de officier, ‘...dat Borsato die aandacht aan zijn eigen gedrag heeft te danken.’ 

Eindlijst bronnen

1. https://eenvandaag.avrotros.nl/artikelen/rechtszaak-tegen-marco-borsato-gaat-eindelijk-van-start-dit-moet-je-erover-weten-161749

2. https://www.nu.nl/muziek/6373933/live-lees-hier-terug-hoe-de-rechtszaak-tegen-marco-borsato-verliep.html

3. https://legal.areagris.nl/media-in-de-rechtspraak/

4. https://www.nu.nl/muziek/6373933/live-lees-hier-terug-hoe-de-rechtszaak-tegen-marco-borsato-verliep.html

5. https://www.law.ac.uk/resources/blog/trial-by-media/ 

6. 29 maart 2016, C-56925/08, Bedat tegen Zwitserland, ECLI:CE:ECHR:2016:0329JUD005692508, paragraaf 59. 

7. Bedat tegen Zwitserland, paragraaf 50. 

8. Barry Friedman’s the Will of the People: Probing the Dynamics and Uncertainties of American Constitutionalism. 

9. https://www.nu.nl/muziek/6373933/live-lees-hier-terug-hoe-de-rechtszaak-tegen-marco-borsato-verliep.html