BRICS en de westerse wereldorde: symboliek of werkelijke macht?
BRICS en de westerse wereldorde: symboliek of werkelijke macht?
Inleiding
De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) vormen een invloedrijk
economisch en politiek blok dat in de afgelopen decennia steeds meer aandacht heeft
gekregen. (1) De naam BRICS is een acroniem dat verwijst naar vijf opkomende
economieën die zich onderscheiden door hun snelle economische groei en geopolitieke
invloed. De alliantie, oorspronkelijk gevormd als BRIC in 2006 en uitgebreid met Zuid-Afrika
in 2010, wordt vaak gezien als een tegenwicht voor de traditionele westerse machtsblokken
zoals de G7 en de EU. (2) Maar in hoeverre vormt BRICS daadwerkelijk een alternatieve
wereldorde, en welke juridische implicaties brengt deze samenwerking met zich mee?
Economische en politieke invloed
Gezamenlijk vertegenwoordigen de BRICS-landen meer dan 40% van de wereldbevolking
en een aanzienlijk deel van de wereldeconomie. (3) De samenwerking is gericht op het
bevorderen van multilateralisme, economische ontwikkeling en hervormingen binnen
mondiale instellingen zoals de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). (4)
De oprichting van de New Development Bank (NDB) in 2014 was een belangrijke stap om
onafhankelijk te opereren van westerse financiële instellingen. (5) De BRICS- landen hopen
met deze alternatieve kredietinstellingen de de-dollarisatie in gang te zetten en de
afhankelijkheid van de traditionele financieringsbronnen te kunnen verminderen. (6) De NDB
verstrekt leningen zonder de strikte voorwaarden die het IMF en de Wereldbank hanteren.
Veel opkomende economieën voelen zich beperkt door de westerse regels, die vaak
structurele hervormingen afdwingen. Het idee achter de strenge regels van het IMF en de
Wereldbank voor opkomende economieën is dat deze landen zich democratisch ontwikkelen
en daarmee de mensenrechten beter waarborgen. Toetreding tot BRICS wordt daarom
gezien als een manier om meer economische autonomie te verkrijgen en de afhankelijkheid
van het Westen te verminderen.
Toch blijft de interne samenwerking uitdagend. De economische structuren en politieke
belangen van de lidstaten verschillen sterk, wat vaak leidt tot uiteenlopende standpunten
over internationale vraagstukken. (7) De Russische invasie van Oekraïne heeft deze
spanning versterkt. Het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof voor Poetins
arrestatie zorgde er in 2023 voor dat Poetin het BRICS-forum vanuit huis moest volgen. (8)
Toch benadrukte de recente BRICS-top, in oktober 2024, het opkomende geopolitieke
gewicht van het blok. De BRICS-leiders kwamen nu gewoon naar de Russische president
toe, zodat hij het land niet hoefde te verlaten. In een opiniestuk van de Volkskrant werd
gesteld dat dit een ‘pijnlijk signaal’ was voor het Westen, aangezien deze top het duidelijk
maakte dat de BRICS-landen zich nu minder sterk laten beïnvloeden door westerse druk,
wat de veranderende machtsdynamiek onderstreept. (9)
Juridische structuren binnen de BRICS
In tegenstelling tot de EU, die een verregaand juridisch kader heeft met bindende wetgeving
en verdragen, is de juridische samenwerking binnen BRICS beperkt. (10) Er bestaat geen
supranationale autoriteit of dwingend juridisch kader dat de samenwerking reguleert. In
plaats daarvan functioneert de BRICS-samenwerking voornamelijk op basis van consensus
en respect voor nationale soevereiniteit, zonder de oprichting van supranationale
instellingen. Dit staat in contrast met de EU, waar lidstaten bevoegdheden hebben
overgedragen aan supranationale organen die bindende besluiten kunnen nemen. (11)
Een voorbeeld hiervan is de oprichting van de NDB, die gebaseerd is op een verdrag tussen
de lidstaten. (12) De bank functioneert echter als een onafhankelijke entiteit zonder directe
juridische invloed op het nationale beleid van de lidstaten. Dit illustreert de pragmatische
aanpak van BRICS: samenwerking zonder soevereiniteit in te perken.
Daarnaast speelt het internationaal recht een belangrijke rol in de onderlinge relaties tussen
de BRICS-landen, met name bij handelsgeschillen en investeringsbescherming. (13) Zo
hebben China en India bijvoorbeeld regelmatig grensgeschillen die juridische implicaties met
zich meebrengen. Desondanks blijft de voorkeur van BRICS uitgaan naar diplomatieke en
politieke oplossingen in plaats van formele juridische arbitrage.
De-dollarisering
Eén van de speerpunten binnen BRICS is de ontwikkeling van een gezamenlijk
betalingsmechanisme om de afhankelijkheid van de Amerikaanse dollar te verminderen. (14)
Momenteel wordt ongeveer 80% van de wereldhandel in dollars afgerekend en bestaat 75% van
de internationale reserves uit deze valuta. (15)
De Braziliaanse president Lula da Silva pleitte ervoor om de economische invloed van
BRICS te vergroten en de afhankelijkheid van de dollar terug te dringen. (16) Hoewel er
werd gespeculeerd over de invoering van een gezamenlijke BRICS-munt, maakte Kremlin-
woordvoerder Dmitri Peskov recentelijk duidelijk dat dit momenteel geen concreet plan is. In
plaats daarvan richt BRICS zich op gezamenlijke investeringsplatforms en initiatieven in derde
landen. (17)
Deze de-dollarisering wekte zorgen in de Verenigde Staten. Trump dreigde in zijn eerste
ambtstermijn met handelsheffingen van 100% tegen landen die de positie van de dollar
ondermijnen. Dit onderstreept de geopolitieke gevoeligheid van de kwestie. (18)
Ondanks de ambitie om de economische samenwerking te versterken, bestaat er binnen
BRICS nog geen alomvattende handelszone zoals de EU of USMCA (voorheen NAFTA).
(19) Dit brengt juridische uitdagingen met zich mee op het gebied van handelsbarrières,
intellectueel eigendom en geschillenbeslechting. (20) Zonder een eenduidig juridisch kader
blijft de samenwerking afhankelijk van nationale wetgeving en politieke wil, wat kan leiden tot
inconsistenties en onvoorspelbaarheid in handelsbetrekkingen.
De toekomst van de BRICS
In oktober 2024 vond de BRICS-top plaats in Kazan, Rusland, waar 24 landen bijeenkwamen.
(21) Ondanks westerse sancties toonde Rusland hiermee aan niet internationaal geïsoleerd
te zijn. (22) De top richtte zich op economische hervormingen, een gezamenlijk BRICS-
betalingssysteem en versterkte energiesamenwerking. Dit benadrukt de ambitie van de
BRICS-landen om minder afhankelijk te zijn van de westerse wereldorde. (23)
Lange tijd werd BRICS door het Westen niet serieus genomen vanwege de geografische,
culturele, economische en politieke verschillen tussen de landen. Toch speelt de
samenwerking een steeds grotere rol op het wereldtoneel. Geopolitiek expert Haroon Sheikh
stelt dat BRICS elkaar steeds meer vindt in een gezamenlijk anti-westers sentiment. (24)
De massale belangstelling van meer dan veertig landen voor BRICS illustreert de
veranderende geopolitieke verhoudingen. (25) De toetreding van Egypte, Ethiopië, Iran,
Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten markeert een belangrijke verschuiving
in de wereldorde. (26) Sinds de uitbreiding op 1 januari 2024 is BRICS verantwoordelijk voor
meer dan 43% van de wereldwijde olieproductie, wat hun strategische positie versterkt.
Een cruciale vraag blijft in hoeverre BRICS daadwerkelijk een alternatieve wereldorde vormt
en welke juridische implicaties deze samenwerking met zich meebrengt. China, als
economische motor binnen de groep, speelt hierin een sleutelrol. Prognoses wijzen erop dat
de Chinese economie in de toekomst 1,5 keer zo groot zal zijn als de Amerikaanse. Tegen
2050 wordt voorspeld dat China de internationale economie zal domineren. (27)
Hoewel BRICS geen juridische integratie kent zoals de EU, biedt de samenwerking kansen
voor de ontwikkeling van alternatieve rechtsmechanismen en handelsstructuren. De NDB en
discussies over een gezamenlijk betalingssysteem in nationale valuta's zijn voorbeelden van
hoe BRICS een meer onafhankelijke rol in het mondiale economische landschap probeert te
spelen.
De juridische implicaties van BRICS blijven echter grotendeels politiek gedreven. Zonder
bindende juridische structuren blijft de effectiviteit van de samenwerking afhankelijk van de
bereidheid van de lidstaten om afspraken na te komen. Dit maakt BRICS een dynamisch,
maar onzeker project in de ontwikkeling van een multipolaire wereldorde.
Al met al blijft BRICS een invloedrijk samenwerkingsverband met potentieel om de mondiale
machtsverhoudingen te beïnvloeden. Echter, zonder sterke juridische structuren en
bindende regelgeving blijft de toekomst van BRICS als alternatief voor de westerse
wereldorde onzeker.
