Een beweging naar voren: de veranderingen en de zorgen rondom het nieuwe Wetboek van Strafvordering

Een beweging naar voren

De veranderingen en de zorgen rondom het nieuwe Wetboek van Strafvordering

“Het kabinet lijkt vergeten te zijn de noodzakelijke vangrails te bouwen”, zegt Aleid Wolfsen, voorzitter van de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). (1) Recent publiceerde de AP haar kritiek op het nieuwe Wetboek van Strafvordering. (2) Het nieuwe wetboek legt de basis voor digitalisering van de strafrechtketen en helpt zo de keten klaar te maken voor de toekomst. (3) Wat is de aanleiding voor de herziening van het wetboek en welke veranderingen worden voorgesteld? Welke bezwaren heeft de AP hierover? En welke stappen zijn nog nodig voordat het voorstel in werking kan treden?

Ordening & aanvulling
Het huidige wetboek stamt uit 1926, bijna honderd jaar geleden. Je kan je voorstellen dat er in de tussentijd veel veranderd is: digitale ontwikkelingen, nieuwe vormen van criminaliteit en de veranderingen in de samenleving. Door de talrijke ontwikkelingen voldoet het huidige wetboek niet langer aan de gestelde eisen. In de afgelopen decennia is het wetboek verschillende keren gewijzigd, en rechters hebben de wet in hun uitspraken verder ingevuld. Het is, zoals politievrouw Martine Vis stelt in een radio-uitzending van NPO1, één grote lappendeken geworden. Op dit moment is het recht haast niet meer te herkennen op basis van de wettekst. (4) Vandaar de behoefte aan een nieuw Wetboek van Strafvordering, dat duidelijk en bij de tijd is.

Naast het herstructureren van het wetboek, zijn er ook veel nieuwe aanvullingen. De dagvaarding vervalt en gaat dan de procesinleiding heten. De procesinleiding bestaat uit de tenlastelegging, die enige tijd later gevolgd wordt door de oproeping voor de terechtzitting. (5) Dankzij deze ‘tweetrapsraket’ heeft de verdachte de tijd om onderzoeken te laten uitvoeren voordat een zittingsdatum is vastgesteld. (6) Deze ‘beweging naar voren’ zorgt voor een gefaseerde en betere voorbereiding van de strafzaak. De zittingsdatum wordt namelijk pas gepland als de voorzitter meent dat de zaak voldoende is voorbereid voor de inhoudelijke behandeling. Op deze manier worden de doorlooptijden verkort. 

De centrale doelstelling van het Wetboek van Strafvordering is het toepassen van de strafwet op degene die werkelijk schuldig wordt bevonden, en het voorkomen van een onschuldige veroordeling. Een nevendoelstelling is de eerbiediging van de rechten en vrijheden van het slachtoffer. Deze doelstelling komt in het huidige wetboek onvoldoende tot uitdrukking. Het nieuwe boek introduceert daarentegen nieuwe rechten en een heldere structuur.

Daarnaast wijzigt het aantal formele vragen van vier naar drie. De schorsingsvraag valt weg, aangezien de mogelijkheid tot schorsing van de vervolging geschrapt wordt. Verder worden veel algemene beginselen gecodificeerd. Denk aan het recht op een eerlijk proces binnen een redelijk termijn, de onschuldpresumptie, détournement de pouvoir en het subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel.

Het nieuwe wetboek speelt in op digitale ontwikkelingen die honderd jaar geleden nog ondenkbaar waren, zoals mobiele telefoons en videobeelden. Verschillende begrippen, zoals “digitale gegevensdrager” en “aanbieder of gebruiker van communicatiedienst”, worden gedefinieerd. Momenteel moeten videobeelden eerst uitgeschreven worden om als bewijs te gelden, maar in het nieuwe wetboek worden geluids- en beeldopnamen als zelfstandig bewijsmiddel opgenomen. Technologische ontwikkelingen gaan zo snel dat dit niet bij te houden is. Door termen te gebruiken zoals ‘digitale gegevensdrager’ in plaats van 'smartphone', wordt de wet toekomstbestendig gemaakt. (7)

Toekomst

Vanaf 1994 wordt er al gewerkt aan het nieuwe wetboek, maar vanaf 2014 is het project pas echt goed op stoom gekomen. (8) Het einde is nu bijna in zicht: het ministerie van Justitie en Veiligheid heeft samen met de partners van de strafrechtketen een datum ingesteld voor de inwerkingtreding: 1 april 2029. (9) Het kan voorkomen dat een rechter nu al verwijst naar een bepaald artikel uit het nieuwe wetboek of dat een advocaat delen uit de memorie van toelichting aangrijpt voor een verweer. De ruimte om in huidige strafzaken vooruit te lopen op de invoering is echter beperkt. Anticipatie is alleen mogelijk in bijzondere gevallen, bijvoorbeeld bij een lacune of bij een onduidelijkheid in het huidige wetboek. 

Op dit moment is het voorstel in behandeling bij de Tweede Kamer. Onlangs heeft de Tweede Kamer gedebatteerd over het nieuwe Wetboek van Strafvordering. Er is brede steun voor de ‘beweging naar voren’, maar er bestaan ook twijfels. Er is gesproken over het toenemend gebruik van strafbeschikkingen door het Openbaar Ministerie, de afdwingbaarheid van slachtofferrechten, de verlenging van de hoger beroepstermijn en het verzamelen van persoonsgegevens. (10)

Kritiek

Hoewel er al een lange tijd aan het nieuwe Wetboek van Strafvordering wordt gewerkt, klinkt vanuit de AP kritiek. De gegevensbeschermingsautoriteit maakt zich zorgen over de privacy. (11) Volgens de AP vergroot het wetsvoorstel de mogelijkheden om grote hoeveelheden persoonsgegevens te verzamelen en te gebruiken, terwijl de waarborgen ter bescherming van grondrechten tekortschieten en achterblijven bij de Europese rechtsontwikkeling. Hierdoor ontbreekt een goede balans tussen effectieve misdaadbestrijding en de bescherming van fundamentele rechten, vooral voor onschuldige betrokkenen. (12) De AP betoogt dat het wetsvoorstel nog op een aantal hiernavolgende punten tekortschiet. (13)

Ten eerste worden gegevens die niet relevant zijn voor een opsporingsonderzoek te lang bewaard. AP-voorzitter Wolfsen wijst erop dat het verzamelen van grote hoeveelheden persoonsgegevens onvermijdelijk leidt tot het opslaan van gegevens van mensen die niets met criminaliteit te maken hebben. “Hoe voorkom je dat gegevens van onschuldige burgers zonder gegronde reden in politiesystemen belanden en daar blijven rondzwerven?” stelt Wolfsen. Volgens hem biedt het wetsvoorstel hier geen adequaat antwoord op. Hij waarschuwt dat dit onterecht de indruk kan wekken dat iemand betrokken is bij criminele activiteiten, simpelweg omdat bepaalde gegevens in politiesystemen opduiken. Dit probleem kan worden voorkomen door irrelevante gegevens direct te vernietigen. Het kabinet kiest echter voor een beperkte vernietigingsplicht, die alleen geldt voor data die via hackmethoden door de politie is verkregen. (14)

Ten tweede benadrukt de AP dat er meer waarborgen moeten komen voor persoonsgegevens die de politie heeft verzameld en voor een ander doel wil hergebruiken. “We moeten voorkomen dat gegevens die bijvoorbeeld met ingrijpende bevoegdheden in een moordonderzoek zijn verzameld, vervolgens zomaar worden gebruikt om bepaalde demonstranten in de gaten te houden”, aldus Wolfsen. De AP adviseert daarom om in de wet vast te leggen dat een rechter moet beoordelen of het hergebruik van die gegevens is toegestaan.

Ten derde stelt de AP dat regels voor het analyseren en onderzoeken van grote databestanden met persoonsgegevens ontbreken. Wolfsen: “Duidelijke regels moeten bijvoorbeeld ‘fishing expeditions’ voorkomen, waarbij er zonder duidelijk doel in die data wordt rondgeneusd op zoek naar interessante informatie. De rechter-commissaris kan hier een belangrijke controlerende rol spelen.” (15)

Tot slot zou het voorstel onvoldoende rekening houden met Europees recht en uitspraken van het Hof van Justitie van de EU. De AP waarschuwt hierbij dat tegenstrijdigheden tussen nationaal en Europees recht die niet met een (Unierecht) conforme uitleg kunnen worden gerepareerd, ertoe kunnen leiden dat bepalingen uit het nieuwe Wetboek in concrete gevallen buiten toepassing moeten blijven. (16)

De AP concludeert dat om bovenstaande redenen wijziging en aanvulling van het nieuwe wetboek noodzakelijk is. Ze adviseren het kabinet om de waarborgen voor zorgvuldige verwerking van persoonsgegevens die voor de opsporing zijn verzameld, bij voorkeur in een aparte wet, duidelijk vast te leggen. Oorspronkelijk was dit ook het plan van het kabinet, maar dit is geschrapt wegens de kosten, ondanks dat het om grondrechten gaat. Onlangs kondigde de minister van Justitie en Veiligheid aan een commissie op te richten om hierover te adviseren. “Dat stemt hoopvol”, zegt Wolfsen. “Doe het in één keer goed, zouden wij zeggen. Regel in één keer zowel de bevoegdheden als de waarborgen.” (17)

bronnen

1. Nieuw Wetboek van Strafvordering houdt onvoldoende rekening met privacy | Politiek | NU.nl
2. AP: nieuw Wetboek van Strafvordering beschermt mensen onvoldoende | Autoriteit Persoonsgegevens
3. Nieuw Wetboek van Strafvordering | Strafrechtketen
4. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2024/03/20/nieuw-wetboek-van-strafvordering-treedt-1-april-2029-in-werking
5. https://magazine.advocatenblad.nl/2023-05/de-procesinleiding-als-nieuw-scharnierpunt/#:~:text=Dian%20Brouwer%20bespreekt%20de%20nieuwe,van%20een%20nieuw%20wetboek%20bereikt.
6. https://magazine.advocatenblad.nl/2023-05/de-procesinleiding-als-nieuw-scharnierpunt/#:~:text=Dian%20Brouwer%20bespreekt%20de%20nieuwe,van%20een%20nieuw%20wetboek%20bereikt.
7. https://www.nporadio1.nl/nieuws/binnenland/19bfd25d-e5a7-417b-a4cd-5c2cd4abd666/nieuwe-werkwijze-voor-politie-bij-aannemen-nieuw-wetboek-van-strafvordering-enorme-operatie
8. https://magazine.advocatenblad.nl/2023-05/de-procesinleiding-als-nieuw-scharnierpunt/#:~:text=Dian%20Brouwer%20bespreekt%20de%20nieuwe,van%20een%20nieuw%20wetboek%20bereikt.
9. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2024/03/20/nieuw-wetboek-van-strafvordering-treedt-1-april-2029-in-werking
10. https://www.bijzonderstrafrecht.nl/home/debat-over-modernisering-wetboek-van-strafvordering
11. Nieuw Wetboek van Strafvordering houdt onvoldoende rekening met privacy | Politiek | NU.nl
12. Toets modernisering WvSv - Eerste aanvullingswet (3).pdf
13. AP: nieuw Wetboek van Strafvordering beschermt mensen onvoldoende | Autoriteit Persoonsgegevens
14. AP: nieuw Wetboek van Strafvordering beschermt mensen onvoldoende | Autoriteit Persoonsgegevens
15. AP: nieuw Wetboek van Strafvordering beschermt mensen onvoldoende | Autoriteit Persoonsgegevens
16. Toets modernisering WvSv - Eerste aanvullingswet (3).pdf
17. AP: nieuw Wetboek van Strafvordering beschermt mensen onvoldoende | Autoriteit Persoonsgegevens