BRICS en de westerse wereldorde: symboliek of werkelijke macht?

Inleiding

De BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) vormen een invloedrijk economisch en politiek blok dat in de afgelopen decennia steeds meer aandacht heeft gekregen. (1) De naam BRICS is een acroniem dat verwijst naar vijf opkomende economieën die zich onderscheiden door hun snelle economische groei en geopolitieke invloed. De alliantie, oorspronkelijk gevormd als BRIC in 2006 en uitgebreid met Zuid-Afrika in 2010, wordt vaak gezien als een tegenwicht voor de traditionele westerse machtsblokken zoals de G7 en de EU. (2) Maar in hoeverre vormt BRICS daadwerkelijk een alternatieve wereldorde, en welke juridische implicaties brengt deze samenwerking met zich mee?

Economische en politieke invloed

Gezamenlijk vertegenwoordigen de BRICS-landen meer dan 40% van de wereldbevolking en een aanzienlijk deel van de wereldeconomie. (3) De samenwerking is gericht op het bevorderen van multilateralisme, economische ontwikkeling en hervormingen binnen mondiale instellingen zoals de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds (IMF). (4) 

De oprichting van de New Development Bank (NDB) in 2014 was een belangrijke stap om onafhankelijk te opereren van westerse financiële instellingen. (5) De BRICS- landen hopen met deze alternatieve kredietinstellingen de de-dollarisatie in gang te zetten en de afhankelijkheid van de traditionele financieringsbronnen te kunnen verminderen. (6)

De NDB verstrekt leningen zonder de strikte voorwaarden die het IMF en de Wereldbank hanteren. Veel opkomende economieën voelen zich beperkt door de westerse regels, die vaak structurele hervormingen afdwingen. Het idee achter de strenge regels van het IMF en de Wereldbank voor opkomende economieën is dat deze landen zich democratisch ontwikkelen en daarmee de mensenrechten beter waarborgen. Toetreding tot BRICS wordt daarom gezien als een manier om meer economische autonomie te verkrijgen en de afhankelijkheid van het Westen te verminderen. 

Toch blijft de interne samenwerking uitdagend. De economische structuren en politieke belangen van de lidstaten verschillen sterk, wat vaak leidt tot uiteenlopende standpunten over internationale vraagstukken. (7) De Russische invasie van Oekraïne heeft deze spanning versterkt. Het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof voor Poetins arrestatie zorgde er in 2023 voor dat Poetin het BRICS-forum vanuit huis moest volgen. (8) Toch benadrukte de recente BRICS-top, in oktober 2024, het opkomende geopolitieke gewicht van het blok. De BRICS-leiders kwamen nu gewoon naar de Russische president toe, zodat hij het land niet hoefde te verlaten. In een opiniestuk van de Volkskrant werd gesteld dat dit een ‘pijnlijk signaal’ was voor het Westen, aangezien deze top het duidelijk maakte dat de BRICS-landen zich nu minder sterk laten beïnvloeden door westerse druk, wat de veranderende machtsdynamiek onderstreept. (9) 

Juridische structuren binnen de BRICS

In tegenstelling tot de EU, die een verregaand juridisch kader heeft met bindende wetgeving en verdragen, is de juridische samenwerking binnen BRICS beperkt. (10) Er bestaat geen supranationale autoriteit of dwingend juridisch kader dat de samenwerking reguleert. In plaats daarvan functioneert de BRICS-samenwerking voornamelijk op basis van consensus en respect voor nationale soevereiniteit, zonder de oprichting van supranationale instellingen. Dit staat in contrast met de EU, waar lidstaten bevoegdheden hebben overgedragen aan supranationale organen die bindende besluiten kunnen nemen. (11) Een voorbeeld hiervan is de oprichting van de NDB, die gebaseerd is op een verdrag tussen de lidstaten.(12) De bank functioneert echter als een onafhankelijke entiteit zonder directe juridische invloed op het nationale beleid van de lidstaten. Dit illustreert de pragmatische aanpak van BRICS: samenwerking zonder soevereiniteit in te perken.

Daarnaast speelt het internationaal recht een belangrijke rol in de onderlinge relaties tussen de BRICS-landen, met name bij handelsgeschillen en investeringsbescherming. (13) Zo hebben China en India bijvoorbeeld regelmatig grensgeschillen die juridische implicaties met zich meebrengen. Desondanks blijft de voorkeur van BRICS uitgaan naar diplomatieke en politieke oplossingen in plaats van formele juridische arbitrage.

De-dollarisering

Eén van de speerpunten binnen BRICS is de ontwikkeling van een gezamenlijk betalingsmechanisme om de afhankelijkheid van de Amerikaanse dollar te verminderen. (14)

Momenteel wordt ongeveer 80% van de wereldhandel in dollars afgerekend en bestaat 75% van de internationale reserves uit deze valuta. (15) 

De Braziliaanse president Lula da Silva pleitte ervoor om de economische invloed van BRICS te vergroten en de afhankelijkheid van de dollar terug te dringen. (16) Hoewel er werd gespeculeerd over de invoering van een gezamenlijke BRICS-munt, maakte Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov recentelijk duidelijk dat dit momenteel geen concreet plan is. In plaats daarvan richt BRICS zich op gezamenlijke investeringsplatforms en initiatieven in derde landen. (17)

Deze de-dollarisering wekte zorgen in de Verenigde Staten. Trump dreigde in zijn eerste ambtstermijn met handelsheffingen van 100% tegen landen die de positie van de dollar ondermijnen. Dit onderstreept de geopolitieke gevoeligheid van de kwestie. (18)

Ondanks de ambitie om de economische samenwerking te versterken, bestaat er binnen BRICS nog geen alomvattende handelszone zoals de EU of USMCA (voorheen NAFTA). (19) Dit brengt juridische uitdagingen met zich mee op het gebied van handelsbarrières, intellectueel eigendom en geschillenbeslechting. (20) Zonder een eenduidig juridisch kader blijft de samenwerking afhankelijk van nationale wetgeving en politieke wil, wat kan leiden tot inconsistenties en onvoorspelbaarheid in handelsbetrekkingen.

De toekomst van de BRICS

In oktober 2024 vond de BRICS-top plaats in Kazan, Rusland, waar 24 landen bijeenkwamen. (21) Ondanks westerse sancties toonde Rusland hiermee aan niet internationaal geïsoleerd te zijn. (22) De top richtte zich op economische hervormingen, een gezamenlijk BRICS-betalingssysteem en versterkte energiesamenwerking. Dit benadrukt de ambitie van de BRICS-landen om minder afhankelijk te zijn van de westerse wereldorde. (23)

Lange tijd werd BRICS door het Westen niet serieus genomen vanwege de geografische, culturele, economische en politieke verschillen tussen de landen. Toch speelt de samenwerking een steeds grotere rol op het wereldtoneel. Geopolitiek expert Haroon Sheikh stelt dat BRICS elkaar steeds meer vindt in een gezamenlijk anti-westers sentiment. (24)

De massale belangstelling van meer dan veertig landen voor BRICS illustreert de veranderende geopolitieke verhoudingen. (25) De toetreding van Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten markeert een belangrijke verschuiving in de wereldorde. (26) Sinds de uitbreiding op 1 januari 2024 is BRICS verantwoordelijk voor meer dan 43% van de wereldwijde olieproductie, wat hun strategische positie versterkt.

Een cruciale vraag blijft in hoeverre BRICS daadwerkelijk een alternatieve wereldorde vormt en welke juridische implicaties deze samenwerking met zich meebrengt. China, als economische motor binnen de groep, speelt hierin een sleutelrol. Prognoses wijzen erop dat de Chinese economie in de toekomst 1,5 keer zo groot zal zijn als de Amerikaanse. Tegen 2050 wordt voorspeld dat China de internationale economie zal domineren. (27)

Hoewel BRICS geen juridische integratie kent zoals de EU, biedt de samenwerking kansen voor de ontwikkeling van alternatieve rechtsmechanismen en handelsstructuren. De NDB en discussies over een gezamenlijk betalingssysteem in nationale valuta's zijn voorbeelden van hoe BRICS een meer onafhankelijke rol in het mondiale economische landschap probeert te spelen.

De juridische implicaties van BRICS blijven echter grotendeels politiek gedreven. Zonder bindende juridische structuren blijft de effectiviteit van de samenwerking afhankelijk van de bereidheid van de lidstaten om afspraken na te komen. Dit maakt BRICS een dynamisch, maar onzeker project in de ontwikkeling van een multipolaire wereldorde.

Al met al blijft BRICS een invloedrijk samenwerkingsverband met potentieel om de mondiale machtsverhoudingen te beïnvloeden. Echter, zonder sterke juridische structuren en bindende regelgeving blijft de toekomst van BRICS als alternatief voor de westerse wereldorde onzeker.

Voetnoten

1. https://brics-russia2024.ru/en/about/ 
2. https://nos.nl/artikel/2550830-indonesie-toegelaten-tot-brics-groep-die-nu-tien-leden-telt 
3. https://unctad.org/ 
4. https://geografie.nl/sites/default/files/Verkoren%20-%20Opkomende%20markten.%20BRICS%20in%20breder%20perspectief_0.pdf 
5. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1758-5899.13389 
6. https://www.cfr.org/backgrounder/what-brics-group-and-why-it-expanding 
7. https://www.cfr.org/backgrounder/role-icc 
8. https://www.cfr.org/backgrounder/what-brics-group-and-why-it-expanding#chapter-title-0-7 
9. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/de-brics-top-is-een-pijnlijk-signaal-en-laat-zien-hoeveel-het-westen-aan-macht-heeft-verloren~b0430f22b/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F  
10. file:///C:/Users/marjolijn.doornwaard/Downloads/Europese+autonomie+in+een+multipolaire+wereld.pdf \
11. https://nl.wikipedia.org/wiki/Supranationalisme 
12. https://www.ndb.int/wp-content/uploads/2022/11/Agreement-on-the-New-Development-Bank.pdf 
13. https://www.egmontinstitute.be/app/uploads/2024/11/Reinhold-Brender_Policy_Brief_364_vFinal.pdf?type=pdf 
14. https://businessam.be/brics-uitbreiding-en-wereldwijde-economische-verschuiving-34-landen-streven-naar-lidmaatschap/ 
15. https://www.foodbusiness.nl/artikel/10905749/brics-blok-is-allang-een-wereldmacht-in-voedsel 
16. https://www.nu.nl/economie/6277696/brazilie-oppert-invoering-brics-munt-om-dominantie-dollar-te-breken.html
17. https://businessam.be/brics-uitbreiding-en-wereldwijde-economische-verschuiving-34-landen-streven-naar-lidmaatschap/ https://www.reuters.com/world/kremlin-trump-tariff-threat-brics-says-grouping-is-not-planning-its-own-currency-2025-01-31/ 
18. https://www.volkskrant.nl/economie/trump-geeft-brics-landen-schot-voor-de-boeg-wegens-ondermijnen-van-de-dollar~b1199f3b/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
19. https://www.hln.be/buitenland/nafta-is-verleden-tijd-usmca-is-de-toekomst-dit-is-wat-er-in-het-nieuw-handelsakkoord-staat~a5ab42e4/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F 
20. https://european-union.europa.eu/priorities-and-actions/actions-topic/trade_nl 
21. https://trends.knack.be/opinie/de-brics-uitdaging-voor-europa/ 
22. https://nos.nl/artikel/2541675-poetin-wil-bij-brics-top-macht-tonen-maar-moet-ook-dompers-verwerken 
23. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/10/22/brics-top-in-rusland/ 
24. https://eenvandaag.avrotros.nl/item/hoe-de-brics-met-nieuwe-uitbreiding-steeds-meer-tegenwicht-bieden-tegen-westerse-overheersing-in-de-wereld/ 
25. https://nos.nl/artikel/2484095-waarom-veertig-opkomende-economieen-brics-land-willen-worden
26. https://businessam.be/brics-uitbreiding-en-wereldwijde-economische-verschuiving-34-landen-streven-naar-lidmaatschap/ https://www.foodbusiness.nl/artikel/10905749/brics-blok-is-allang-een-wereldmacht-in-voedsel 
27. https://nos.nl/artikel/2484095-waarom-veertig-opkomende-economieen-brics-land-willen-worden